Rozwój emocjonalny dziecka w wieku przedszkolnym
Okres przedszkolny to czas wielu zmian w różnorodnych obszarach funkcjonowania dziecka. To również pewnego rodzaju pomost łączący wczesne dzieciństwo z okresem szkolnym. W tym czasie kształtuje się bardzo ważny obszar funkcjonowania dziecka – dojrzałość emocjonalna dziecka.
Czym jest rozwój emocjonalny
Podstawą rozwoju emocjonalnego jest zdolność to rozpoznawania i nazywania własnych emocji oraz tych pojawiających się u innych osób. To również zdolność do wyrażania swoich emocji w sposób odpowiedni do danej sytuacji, ale również akceptowalny społecznie bez łamania ustalonych zasad.
Dzięki prawidłowemu przebiegu rozwoju emocjonalnemu dziecko może funkcjonować w grupie społecznej oraz nawiązywać i utrzymać relacje z drugą osobą, potrafi dostosować się do norm społecznych oraz współpracować z innymi osobami. Zatem rozwój emocjonalny znacząco wpływa na większość aspektów życia człowieka. Nabycie kompetencji emocjonalnych w dzieciństwie pozwala na lepszy start w życiu dorosłym.
Rozwój emocjonalny
Poziom rozwoju emocjonalnego jest uwarunkowany wiekiem dziecka przedszkolnego. Im młodsze dziecko tym rozwój ten jest bardziej burzliwy i gwałtowny. Należy pamiętać, że kształtowanie dojrzałości emocjonalnej zależy od indywidualnych predyspozycji, możliwości psychofizycznych dziecka oraz systemu wsparcia, jakie otrzymuje.
3 latek
Wiek ten cechuje się sporą gwałtownością i zmiennością emocji. Zachowanie dziecka wynikające z odczuwania określonej emocji jest impulsywne. Jest to efekt tego, że dziecko nie potrafi kontrolować swoich emocji. Zachowuje się jak lustro i rezonuje emocje z otoczenia, co wynika z jego wrażliwości.
Często w tym wieku pojawia się agresja fizyczna, gdy dziecko jest pobudzone emocjonalnie. Trzylatek robi to, co daje mu przyjemność, dlatego, gdy coś nie jest zgodnie z tym, czego oczekuje – wpada w złość.
4 latek
Dla tego wieku charakterystyczna jest również gwałtowna zmiana emocji – przechodzenie z jednej emocji do drugiej, labilność emocjonalna. Dziecko w tym wieku potrafi nazwać swoje emocje i dąży do większego kontaktu z grupa społeczną. Postępuje rozwój moralny, dziecko zaczyna mieć świadomość, że kłamstwo może być czymś złym. Jednocześnie na skutek rozwoju wyobraźni następuje zwiększenie lękowych zachowań u dziecka (np. lęk przed ciemnością, potworami, opuszczeniem przez obiekt przywiązania) i mogą pojawić się somatyczne reprezentacje lęku (wymioty, drżenia, ból brzucha, głowy) oraz reakcje w zachowaniu (obgryzanie paznokci, ssanie kciuka, moczenie, zaburzenia snu).
5 latek
Dziecko staje się bardziej świadome swoich emocji, a konkretnie przyczyn, dla których mogą się pojawić np. jeśli ktoś zabierze mi zabawkę mogę czuć smutek lub złość. Zauważa również, że jego działania mogą mieć realny wpływ na emocje występujące u innych osób. W tym wieku dziecko potrafi nie tylko nazwać swoje emocje, ale również innych. Pięciolatek powinien powoli opanować umiejętność odraczania swoich potrzeb w czasie oraz odraczania gratyfikacji za swoje działania. Dodatkowo przedszkolak uczy się empatii, jak również panowania nad swoimi emocjami oraz rozumie, jakie społeczne wymagania występują w jego otoczeniu.
6 latek
Sześciolatek powinien mieć umiejętność nazywania i rozpoznawania emocji pojawiających się u niego i u innych osób, a co za tym idzie ich odpowiedniego wyrażania. W tym wieku dziecko winno posiadać umiejętność odraczania swoich potrzeb w czasie oraz kontrolować swoje zachowanie wynikające z odczuwania określonych emocji. To samo tyczy się przestrzegania reguł społecznych, norm i kodeksów – przedszkolak rozumie obowiązujące zasady i potrafi się do nich dostosować. U dziecka może ponownie pojawić się labilność emocjonalna i agresja werbalna w stosunku do innych osób, która przeważa w porównaniu z agresją fizyczną. Dzieci są spostrzegawcze i potrafią słownie zranić uczucia swojego rówieśnika np. poprzez docinki, inwektywy, słowne wyśmiewanie. W tym wieku mówi się również o dojrzałości emocjonalnej do podjęcia nauki w szkole oraz rozwoju inteligencji emocjonalnej, która jest również ważna jak umiejętności poznawcze dziecka. W tym zakresie dziecko powinno nabywać kompetencje emocjonalne związane ze zmianami, jakimi niesie pójście do szkoły, jak również tymi skoncentrowanymi na funkcjonowaniu społecznym w grupie.
Formy przejawiania emocji u dzieci w wieku przedszkolnym
Sposób, w jaki przedszkolaki przejawiają swoje emocje jest różnorodny. U dzieci mogą pojawić się zarówno naturalne formy jak i te wpracowane przez grupę społeczną. Do pierwszych można zaliczyć np. śmiech, łzy, ucieczkę, atak, a do drugich np. śpiew, taniec. Oczywiście emocje mogą przejawiać się jeszcze poprzez inne formy. Do niektórych z nich należą takie stany fizjologiczne jak pocenie się rąk, zaczerwienie twarzy, jak również zmiany mimiczne twarzy i zmiany zachodzące w naszym ciele i gestach np. zaciskanie pięści, machanie rękoma. Dzieci częstą wyrażają emocje werbalnie poprzez używanie konkretnych słów i zwrotów np. „kocham cię”, „nie lubię ciebie”.
Zaburzenia związane z rozwojem emocjonalnym
Gdy rozwój emocjonalny zostaje w jakiś sposób zaburzony lub gdy dziecko na skutek wieku i braku narzędzi do poradzenia sobie z emocjami mogą pojawić się różnorodne zachowania. Do najczęstszych należy:
- agresja, która objawia się w sposób werbalny (krzyk, wyzwiska) oraz fizyczny (bicie, gryzienie, kopanie, szarpanie, drapanie)
- pobudzenie (nadpobudliwość) można je zauważyć w sytuacji, w której dziecko nie potrafi skoncentrować swojej uwagi na danym zadaniu, doprowadzić zadania do końca, denerwują je bodźce zewnętrzne (przede wszystkim dźwięki), dziecko może wykazywać szybkie znudzenie, zmęczenie danym zadaniem, a jego zachowanie może być gwałtowne, nagłe, impulsywne
- zahamowanie psychoruchowe przedszkolak staje się wycofany, unika kontaktów z rówieśnikami i osobami ze środowiska społecznego, zdarza się, że chowa się przed ludźmi, nie chce uczestniczyć w spotkaniach z innymi dziećmi
- wycofanie emocjonalne (obojętność uczuciowa) dzieci mają trudność z wyrażaniem emocji za pomocą mimiki i gestów, są nieczułe na emocje u innych osób, mają trudność z odczuwaniem emocji oraz nawiązaniem relacji emocjonalnej z rówieśnikami, gdy już w jakąś wejdą, to trudno im długo utrzymać taką relację
- reakcje na tle nerwicowym, są wynikiem pozostawania przez dziecko pod wpływem permanentnego stresu, dziecko zaczyna reagować na stres lękiem oraz wystąpić może u niego poczucie bezsilności, opuszczenia, braku kontroli nad rzeczywistością, poczucie skrzywdzenia, bezradności. Wszystkie te emocje dziecka mogą przejawiać się pod postacią zauważalnych dla opiekunów dziecka zmian np. wystąpienie u przedszkolaka wymiotów, mimowolnego moczenia się, jąkania, wkładania palców do buzi, obgryzania paznokci, pojawienie się lęków nocnych, zaburzeń łaknienia, trudności ze snem, koszmarów nocnych i lęków nocnych, zamian zachowania np. dziecko towarzyskie staje się wycofane, niechętne do podejmowania kontaktów społecznych
Nauka radzenia sobie z emocjami
Małe dziecko bardzo często nie ma odpowiednio wykształconych procesów zaradczych i w momencie mocnego, nagłego pobudzenia emocjonalnego łatwo traci kontrolę nad swoim zachowaniem wynikających z pojawianych się odczuć w ciele. Trzeba podkreślić, że radzenie sobie z emocjami to inaczej umiejętność regulacji swoich stanów pobudzenia i stanów spokoju. Jest to bardzo złożona i trudna do osiągnięcia kompetencja – również dla osób dorosłych.
Nauka radzenia sobie z emocjami powinna objąć cztery podstawowe etapy, czyli rozpoznawanie odczuć pojawiających się w ciele, nazywanie własnych emocji, rozładowywanie emocji w sposób akceptowalny społeczne oraz nazywanie emocji u innych osób. Oczywiście nie trzeba sztywno trzymać się kolejności proponowanych etapów, ale zdobycie tej umiejętności znacznie ułatwi zdobywanie kolejnej. Rozpoznawanie odczucia płynącego z ciała jest bardzo istotne z punktu widzenia uświadomienia dziecku, że każda emocja daje swoje odbicie somatyczne i odbicie to jest jednym z pierwszych sygnałów pojawianie się danego stanu emocjonalnego np. ból brzucha może sygnalizować lęk, szybsze bicie serca to oznaka wielkiej radości. Kolejny krok to nazywanie emocji i ich mocy. Dziecko uczy się nazywać swoje emocje używając konkretnych pojęć („czuję złość, czuję smutek”) oraz określać czy odczuwana emocja jest słaba/mocna, duża / mała. Przy opanowywaniu tego etapu niezbędna jest pomoc osoby dorosłej, która ma zadanie wspierać dziecko. Odbywa się to poprzez nazywanie przez osobę dorosłą emocji dziecka, normalizowanie ich, słowne określanie ich wielkości oraz odpowiednie wspieranie dziecka w zależności od sytuacji. Następny etap nauki radzenia sobie z emocjami stanowi konstruktywne rozładowywanie emocji. Bardzo często przedszkolaki, zwłaszcza te młodsze, rozładowują swoje emocje poprzez zachowania agresywne, unikowe. W momencie, kiedy dziecko będzie potrafiło nazwać swoje emocje oraz połączyć je z tym, co dzieje się pod ich wpływem w ciele, warto pokazać dziecku sposoby radzenia sobie z emocjami, które nie powodują krzywdy innych osób, nie łamią zasad i są akceptowalne społecznie (np. rozładowywanie złości poprzez uderzenia w poduszkę, wyciszanie się pod małym namiotem itp.)
Nazywanie emocji u innych osób to ostatnie stadium radzenia sobie z emocjami. Dziecko uczy się, że inne osoby również doświadczają różnych stanów emocjonalnych, zaczyna je rozpoznawać oraz nazywać, co powoduje zwiększenie świadomości emocjonalnej dziecka i poszerzenie empatii, jak również powolne wychodzenie z egoizmu.
Rola nauczyciela w wspieraniu rozwoju emocjonalnego dziecka
Dzieci bardzo dużo swojego czasu spędzają w placówce przedszkolnej, dlatego postawa nauczyciela wobec zachowań emocjonalnych przedszkolaka ma dość spore znaczenie w nabywaniu przez dziecko umiejętności emocjonalnych. Poniżej zostało zaprezentowanych kilka wskazówek dla nauczycieli, ale również opiekunów dziecka:
- warto odwoływać się do swoich emocji, by dać dziecku przykład, że to czujemy jest istotne oraz zwrócić uwagę, że wszystkie osoby odczuwają,
- żadne uczucia i emocje nie powinny być oceniane czy krytykowane przez otoczenie dziecka (zachowanie pod wpływem emocji, które np. łamie zasady i normy społeczne może podlegać ocenie),
- warto dawać dziecku wskazówki, jak postępować w przypadku pojawienia się silnych emocji,
- nie można wymagać od przedszkolaka opanowania sztuki regulacji i kontroli emocji,
Istotne jest, by rozwijać dzieci w kilku ważnych obszarach emocjonalnych, a mianowicie:
- doświadczanie emocji, które pojawiają się w wyniku określonych sytuacji (np. zgubienie misia wywołuje sutek, rozstanie z rodzicem może powodować lęk),
- wyrażanie emocji w sposób adekwatny do zaistniałej sytuacji w sposób akceptowalny społecznie (bez łamania zasad czy robienia komuś krzywdy fizycznej, psychicznej),
- radzenia sobie z emocji poprzez wykorzystanie w tym przepracowanych strategii,
- pokazywania emocji, czyli rozmawiania o nich i o tym co się czuje zamiast wyboru tłumienia emocji.
Propozycja bazy dydaktycznej do ćwiczeń kształtujących rozwój emocjonalny dziecka
Wszelkie ćwiczenia mające na celu kształtowanie rozwoju emocjonalnego dziecka powinny opierać się na konkretach i być wprowadzane w formie zabawy. Dzięki temu nauka będzie dla dziecka interesująca a dziecko będzie chętne do przyswajania wiedzy i umiejętności z dość trudnej dziedziny, jaką są emocje. Podczas tego typu ćwiczeń warto wykorzystywać różnorodne pomoce dydaktyczne, których obecnie mamy na rynku bardzo dużo. Wiele z nich można wykonać samu lub z dzieckiem.
- gry: Humanico „Emocje”, „Kalejdoskop emocji”, „E-motionz”,
- strony internetowe: https://emocjedziecka.pl/pomoce-dydaktyczne/, https://eduzabawy.com/plansze-dydaktyczne/emocje/, https://planszomania-pdf.pl/produkt/emocje-plansze-demonstracyjne/, https://blizejterapii.blogspot.com/
- pomoce: zdjęcia przedstawiające emocje, zdjęcia przedstawiające sytuacje społeczne o emocjonalnym zabarwieniu, emotki, piłki z emocjami, kostka ze zdjęciami emocji, lusterko, puste kontury twarzy, chusta animacyjna,
- pomoce do własnoręcznego przygotowania: kamienie z narysowanymi różnorodnymi emocjami, kamienie pomalowane na różne kolory (dopasowywanie kolorów do danej emocji), termometr emocji, zegar emocji, pudełko złości, poduszka złości itp.
Podsumowanie
Należy pamiętać, że okres przedszkolny to czas wielu zmian rozwojowych w różnorodnych obszarach. Zachowanie emocjonalne przedszkolaka cechuje labilność, afektywność i nieustanna zmienność. Jest to jak najbardziej stan normalny i nie można brać go za zaburzenia emocjonalne. Należy jednak bacznie obserwować dziecko, by w porę zareagować na ewentualne pojawienie się zaburzeń emocjonalnych. Opanowanie umiejętności regulacji emocjonalnej jest bardzo trudną sztuką. Nie należy wymagać od dziecka, że w krótkim czasie mu się to uda. Wspieranie i dawanie przykładu na to, że emocje są ważnym elementem naszego życia społecznego, z pewnością przyczyni się do stymulowania i pracy nad dojrzałością emocjonalną.
Bibliografia:
- Czub M. (red.), Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka w wieku od 1,5 do 5,5 lat, Warszawa 2014.
- Czub, M., Matejczuk, J., Rozwój społeczno-emocjonalny w pierwszych sześciu latach życia. Perspektywa jednostki, rodziny i społeczeństwa 2015
- Daniel Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań, 1997
- Piaget, J., Inhelder, B., Psychologia dziecka, Warszawa
- Strzelecka – Lemiech A., Rozwój emocjonalny dziecka, [w:] Doradca Nauczyciela Przedszkola, 11/2013.
- Kałuba – Korczak A, Dlaczego on jest taki niedojrzały?, czyli o emocjonalności przedszkolaków w praktyce., Wychowanie w Przedszkolu 3/2017.
Autor: Aleksandra Batura-Mańka